W XXI wieku małżeństwa międzynarodowe są coraz popularniejsze i bynajmniej nie należą do rzadkości. Na taki stan rzeczy, wyłączając rzecz jasna atypową sytuację spowodowaną globalną epidemią wirusa COVID-19, niewątpliwie ma wpływ rozwój środków transportu, stale rosnący poziom życia społeczeństwa oraz niemalże całkowity brak ograniczeń w podróżowaniu i swobodnym przemieszczaniu się między poszczególnymi państwami.
Część osób emigruje na stałe, a część dzieli życie między kilka krajów, stając się tzw. obywatelami świata. Procesy określane mianem globalizacji, mimo wielu niepodważalnych zalet, posiadają również pewne wady. W szczególności efektem coraz większej integracji państw i społeczeństw związanej ze swobodą przepływu osób, jest powstawanie licznych problemów praktycznych, którym prawo stara się sprostać.
Jednym z ciekawszych zagadnień jest problematyka małżeństw międzynarodowych. Trudno wszak przewidzieć, kiedy przysłowiowa strzała Amora trafi w nasze serce. Warto sobie uświadomić, że przeciętna para zakochanych powiązana z prawem różnych państw najczęściej zupełnie pomija kwestie związane z prawem. To duży problem, bowiem zagadnienia związane z zawarciem małżeństwa są niezwykle istotne, szczególnie jeżeli małżonkowie nie są obywatelami jednego państwa. Wiąże się to z dodatkowymi formalnościami i komplikacjami na gruncie prawa, dlatego tak istotna jest kwestia świadomości, jakie przepisy i regulacje prawne znajdą zastosowanie. W takich sytuacjach z pomocą przychodzi prawo międzynarodowe prywatne, którego zadaniem jest rozstrzyganie konfliktów na tle powiązań konkretnego stanu faktycznego z systemami prawnymi różnych państw.
Na tle niniejszego artykułu tzw. studium przypadku, czyli stanem faktycznym będzie właśnie kwestia problematyki spraw małżeńskich, gdy małżonkowie powiązani są z prawem różnych państw. Podstawową kwestią, od której należy zacząć, jest ustalenie, według jakiego prawa będzie oceniana możliwość zawarcia małżeństwa.
Należy wskazać, iż o możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga – w stosunku do każdej ze stron, czyli każdego z przyszłych małżonków – jego prawo ojczyste z chwili zawarcia małżeństwa. W rezultacie, jeżeli przyszli małżonkowie zamierzający zawrzeć małżeństwo w Polsce są obywatelami różnych państw, np. Polski oraz Włoch, to możność zawarcia przez nich małżeństwa w Polsce będzie oceniana odrębnie w odniesieniu do każdego z nich przez pryzmat prawa tego państwa, którego jest on obywatelem. Zgodnie z ww. przykładem będzie to odpowiednio prawo polskie i prawo włoskie. Samo pojęcie możności zawarcia małżeństwa oznacza natomiast brak przeszkód małżeńskich, np. wpływu ubezwłasnowolnienia, pokrewieństwa lub choroby psychicznej według prawa ojczystego każdego z przyszłych małżonków, a także występowanie przesłanek dodatnich, np. różnicy płci, minimalnego wieku czy też złożenie przez nich zgodnych oświadczeń woli, którego to warunki znacząco się różnią w systemach poszczególnych państw.
Jednakże w pewnych sytuacjach wskazanie prawa właściwego zostanie zablokowane przez klauzulę porządku publicznego. W istocie stanowi de facto formę kontroli i korekty obcych przepisów prawa właściwego wskazanego przez normy ustawy mających podlegać stosowaniu i wywierać skutki w państwie sądu. Co do zasady jej stosowanie powinno być jednak wyjątkiem od reguły.
Forma zawarcia małżeństwa podlega prawu państwa, w którym jest ono zawierane. Trzymając się ww. przykładu, kiedy mamy tzw. nupturientów posiadających obywatelstwo Polski i Włoch, to jeśli chcą oni zawrzeć małżeństwo w Polsce, forma jego zawarcia podlegać będzie prawu polskiemu. Na marginesie warto dodać, iż cudzoziemiec, który zamierza zawrzeć małżeństwo w Polsce, jest obowiązany złożyć kierownikowi urzędu stanu cywilnego pisemne zapewnienie, że nie wie o istnieniu okoliczności uniemożliwiających zawarcie małżeństwa oraz złożyć dokument stwierdzający, że zgodnie z właściwym prawem, czyli prawem ojczystym, może je zawrzeć.
W dalszej kolejności należy rozwinąć kwestie powiązane ze sprawami małżeńskimi i wskazać, że stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami co do zasady podlegają każdoczesnemu wspólnemu prawu ojczystemu. W przypadku braku wspólnego prawa ojczystego, czyli obywatelstwa, tak jak w przykładzie małżonków z Polski i Włoch, stosuje się prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania. W przypadku braku miejsca zamieszkania w tym samym państwie właściwe jest prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zwykłego pobytu. W ostateczności, jeżeli małżonkowie nie mają miejsca zwykłego pobytu w tym samym państwie, stosuje się prawo państwa, z którym małżonkowie w inny sposób są wspólnie najściślej związani.
Wyjaśniając, należy wskazać, iż przez pryzmat prawa właściwego dla stosunków osobistych i majątkowych należy oceniać takie kwestie, jak m.in. obowiązek wzajemnej pomocy i wierności, obowiązek współdziałania dla dobra założonej rodziny oraz rozstrzyganie o istotnych sprawach rodziny, działania w sprawach zwykłego zarządu czy też obowiązek małżonków przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny. Statut ten jest statutem zmiennym, co oznacza, że statut prawa właściwego dla stosunków osobistych i majątkowych może się zmieniać np. w rezultacie przeprowadzki do innego państwa.
Warto także zauważyć, iż małżonkowie mogą jednak sami zadecydować, przepisom jakiego prawa chcą poddać swoje stosunki majątkowe, co stanowi pewien wyjątek od ww. zasady wskazania przez ustawę prawa właściwego. Nie jest to jednak wybór nieograniczony, ponieważ małżonkowie mogą wskazać prawo ojczyste jednego z nich albo prawo państwa, w którym jedno z nich ma miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w chwili dokonania wyboru. W przypadku, kiedy małżonkowie nie wybrali prawa, do takiej umowy stosuje się prawo właściwe dla stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami z chwili jej zawarcia, czyli następuje powrót do reguły podstawowej. Warto podkreślić także, iż zgodnie z prawem polskim majątkowa umowa małżeńska musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego.
Najpoważniejsze problemy prawne w związkach międzynarodowych zaczynają się pojawiać, gdy dochodzi do rozpadu sformalizowanej relacji. Niestety nie każde małżeństwo kończy się happy endem. Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat jesteśmy świadkami tendencji, którą odzwierciedla stale rosnący odsetek zarówno rozwodów, jak i separacji. W rezultacie należy również wskazać łącznik jurysdykcji, czyli prawa sądu orzekającego w danym państwie do rozstrzygnięcia przedłożonej mu sprawy. Nie w każdej bowiem sprawie można zwrócić się do dowolnego sądu. Aktem regulującym jurysdykcję w sprawach małżeńskich jest rozporządzenie Bruksela II bis.
Łącznikami jurysdykcji w sprawach rozwodu, separacji czy unieważnienie małżeństwa będzie obywatelstwo albo miejsce zwykłego pobytu lub też połączenie tych kryteriów. Postanowienia rozporządzenia Bruksela II bis mają umożliwić elastyczny wybór właściwego sądu osobom, które skorzystały z przysługującej im swobody przemieszczania się.
Jeśli chodzi o prawo właściwe dla rozwodu i separacji, to co do zasady rozwiązanie małżeństwa międzynarodowego podlega wspólnemu prawu ojczystemu małżonków z chwili żądania rozwiązania małżeństwa, a w przypadku jego braku właściwe jest prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają w chwili żądania rozwiązania małżeństwa miejsce zamieszkania. Natomiast jeśli małżonkowie nie mają wspólnego miejsca zamieszkania w tym samym państwie, to właściwe jest prawo tego państwa, w którym oboje małżonkowie mieli ostatnie miejsce wspólnego zwykłego pobytu, jednakże z zastrzeżeniem, iż przynajmniej jedna ze stron nadal w nim przebywa. W ostateczności, gdy brak jest wymienionych okoliczności rozstrzygających o właściwości prawa do rozwiązania małżeństwa, stosuje się prawo polskie.
Jak można zauważyć, stosunki małżeńskie z pierwiastkiem czynnika międzynarodowego zbudowane są na pewnej kaskadzie norm, która ma na celu wskazanie, według jakiego prawa należy oceniać sytuacje faktyczne z zakresu spraw małżeńskich oraz wskazanie sądów posiadających jurysdykcję wynikającą ze stosunków małżeńskich. Brak takiej wiedzy w efekcie może generować wiele problemów praktycznych. W przypadku możliwości wyboru prawa właściwego warto przeanalizować, które z praw podlegających wyborowi stron jest najkorzystniejsze w konkretnej sytuacji osobisto-zawodowej.
Tekst: Kamil Banach
