Mangi, czyli japońskie komiksy o bogatej tematyce, nie są najnowszym wymysłem popkultury. W rzeczywistości to dzieła głęboko zakorzenione w historii sztuki, a ich początki sięgają już VI w.
Początki mangi
Za najstarsze dzieła mające związek z mangą, uznaje się emaki-mono, czyli wywodzące się z Chin zwoje zawierające nie tylko tekst, ale także rysunki ilustrujące dzieła literackie. Emaki-mono to połączenie trzech wyrazów: e – obraz, maki – zwój, mono – rzecz, przedmiot. Dzieła te dotarły do Japonii z Chin już w VI w., jednak większą popularność zyskały 200 lat później. Najstarszym znanym emaki-mono jest Kako genzai ingakyō (Ilustrowana Sutra Przyczyny i Skutku) z VIII w.
Ilustrowana Sutra Przyczyny i Skutku, Zbiory Muzeum Miho, Kyoto
Początkowo były to kopie dzieł chińskich, jednak od X w. Japończycy wykształcili swój własny styl i zaczęli tworzyć nowe prace. Klasyczne dzieło literatury japońskiej, powstałe w XI w. Genji Monogatari autorstwa pisarki Murasaki Shikibu, również jest przykładem emaki-mono, ponieważ już w XII w. zostało zilustrowane. Opowiada ono historię przygód miłosnych niewiarygodnie przystojnego szlachcica okresu Heian (794–1185) i do dzisiaj cieszy się ogromną popularnością.
Genji Monogatari Emaki, Zbiory Muzeum Sztuki Tokugawa, Nagoya
Kolejnym wielkim krokiem w rozwoju mangi był okres Edo (trwał od połowy XVII w. do drugiej połowy XIX w.). Wtedy to powstały ukiyo-e (z jap. obrazy przepływającego świata), czyli humorystyczne rysunki autorstwa Katsushikiego Hokusaia, twórcy Kangawa Oki Nami Ura (Wielkiej fali w Kanagawie). Przedstawiają one pejzaże, sceny z teatru kabuki oraz dzielnic rozrywkowych – scenerie ukazujące czerpanie przyjemności z życia. Hokusai jako pierwszy użył słowa manga do opisu swoich szkicowników. Zbiór ilustracji pod nazwą Hokusai manga przedstawiających sceny z życia codziennego, pejzaże oraz wierzenia japońskie zdobył uznanie nie tylko w kraju, ale także na świecie.
Katsushika Hokusai, Hokusai Manga, 1819, t. 10
Katsushika Hokusai, Sceny z życia codziennego [w:] Hokusai Manga, t. 10, Zbiory Biblioteki Uniwersytetu Princeton
W XIX w. powstały również inne utwory mające wpływ na rozwój mangi. W latach 1862–1887 pod redakcją Charlesa Wirgmana publikowany był magazyn pt. „Japan Punch” zawierający satyryczne komiksy o ludziach z Europy i Ameryki, którzy przybyli do otwierającej się na świat Japonii, gdzie napotkali jednak problemy z aklimatyzacją, nawiązaniem kontaktów dyplomatycznych oraz życiem codziennym z tubylcami. Publikacje te miały duży wpływ na artystów japońskich, którzy z czasem również zaczęli tworzyć podobne dzieła ośmieszające działania rządu.
Jednym z ciekawszych źródeł mangi jest grafika wykonana na kurtynie dla Teatru Shintomi autorstwa Kawanabego Kyōsaia. Zgodnie z opowieściami, po wypiciu dużej ilości sake, artysta wziął się do pracy i w ciągu pięciu godzin ozdobił 17-metrową kurtynę, rysując na niej aktorów oraz przeróżne potwory.
Kawanabe Kyōsai, Shintomiza Youkai Pull Curtain, The Tsubouchi Memorial Theatre Museum, Waseda University
Po raz kolejny słowo „manga” w tytule publikacji pojawiło się w 1902 r. Jiji Manga, czyli cotygodniowy komiksowy dodatek do magazynu „Jiji-Shinpo” założonego przez Kitazawę Rakutena w 1882 r. stał się inspiracją dla innych artystów tworzących w tym kierunku. Dzieła Kitazawy odbiegały stylem od tradycyjnej sztuki japońskiej; stworzył on coś zupełnie nowego, inspirował się sztuką amerykańską. Był twórcą takich dzieł jak Tonda Haneko Jou, Chame to Dekobō, Haikaraa Kidorō no Shippai. Uważany jest za jednego z pierwszych twórców współczesnej mangi.
Kitazawa Rakuten, Jiji Manga, 1921, The Ohio State University Billy Ireland Cartoon Library & Museum
Po II wojnie światowej
Akahon (z jap. czerwone książki) to powstałe w okolicach lat 40. XX w. mangi. Drukowane były na tanim papierze, sprzedawane w bardzo niskich cenach. Początkowo uważane były przez społeczeństwo za małowartościowe przez surowy styl, brak konkretnej fabuły, prymitywizm. Przełomowym w historii tych utworów jest dzieło autorstwa Osamu Tezuki oraz Shintaki Rajima z 1947 r. – Shin Takarajima (Nowa Wyspa Skarbów). Odniosło ono ogromny sukces i sprzedano aż 400 00 jego kopii.
Osamu Tezuka – ojciec mangi
Osamu Tezuka (1928–1989) jest najpopularniejszym twórcą mangi w Japonii. Inspirował się twórczością Disneya oraz amerykańskimi komiksami. Stworzył ponad 700 mang i około 100 filmów animowanych. Znany jest z takich dzieł jak Tetsuwan Atomu, które było pierwszą mangą zaadaptowaną jako serial animowany. Tezuka jest także autorem pierwszego filmu animowanego w kolorze, czyli Janguru taite (Kimba, biały lew), oraz pierwszych mangowych adaptacji znanych utworów europejskich, np. Fausta czy Pinokia. Inne znane dzieła Osamu Tezuki to: Dororo, Ribbon no Kishi, Black Jack, Unico oraz Adolf ni Tsugu (Do Adolfów).
Osamu Tezuka, Astro Boy, t. 1–2, 1960
Gatunki mangi
- Shôjo – dzieła tego gatunku skupiają się na przygodach osób w wieku dojrzewania, ich życiu szkolnym, pierwszych romansach i związkach. Fabuła często obejmuje także bardziej poważne tematy, jak wchodzenie w dorosłość, radzenie sobie z problemami sercowymi czy relacje z innymi. Charakterystycznymi elementami gatunku są m.in.: pojawianie się idealnych, przystojnych, młodych mężczyzn (jap. bishōnen), trójkąty miłosne, szczęśliwe zakończenia oraz tematyka bliskich przyjaźni. Do przedstawicieli tego gatunku należą: Bishoujou Senshi Sailor Moon (Czarodziejka z Księżyca), Short Cake Cake, Skip Beat!. Grupą docelową są nastolatki i młode kobiety.
- Josei – jego fabuła obejmuje najczęściej życie osób dorosłych i problemy życia codziennego. Należą do niego głównie utwory obyczajowe ukazujące rozwój postaci, radzenie sobie z dorosłością, przeżycia wewnętrzne bohaterów i ich związki. Przypomina powieści romantyczne. W dziełach należących do tego gatunku mogą pojawiać się sceny erotyczne. Przedstawicielami josei są np.: Tokyo Tarareba Musume (Tokijskie Singielki i ich tęgie rozkminy), Paradise Kiss, Emma. Docelowymi odbiorcami są dojrzałe kobiety.
- Shônen-ai – gatunek, który skupia się na romansie dwóch mężczyzn, jest delikatny i podobny w tematyce do shoujo. Jego przykładowymi przedstawicielami są np. Sasaki to Miyano (Sasaki i Miyano), Given, Seven Days. Yaoi to odmiana shounen-ai, która zawiera sceny dla dorosłych np.: Ten Count, Ibitsu na Bokura no Katachi (Melodia naszego życia), Cast Heaven.
- Shōjo-ai – przedstawia miłość pomiędzy dwiema kobietami, koncentruje się na romantycznym uczuciu np.: Yagate Kimi ni Naru (Gdy zakwitnie w nas miłość), Amayo no Tsuki, Asagao to Kase-san . Yuri to także gatunek skupiający się na związkach lesbijskich, ale z większym naciskiem na seksualność, jak np. w: Love my Life, Sabishisugite Lesbian Fuuzoku ni Ikimashita Report (Moje lesbijskie doświadczenia w walce z samotnością), Voiceful.
- Shônen – utwory należące do tego gatunku skupiają się na akcji. Charakterystyczne dla nich są wspaniałe sceny walki, przyjaźń dająca siłę bohaterom, ciężka praca prowadząca do osiągnięcia danego celu. Często utwory te zawierają różne lekcje życiowe, pokazując siłę miłości i przyjaźni. Do przedstawicieli tego gatunku należą: Naruto, Dragon Ball, Boku no Hero Academia (My Hero Academia. Akademia Bohaterów), Kimetsu no Yaiba (Miecz zabójcy demonów). Utwory w założeniu skierowane są do małych chłopców i nastolatków, jednak popularne są wśród wszystkich odbiorców, bez względu na wiek i płeć.
- Seinen, seijin – podobne do shônen, jednak z większą ilością przemocy, przekleństw, kontaktów seksualnych. Seinen kierowany jest do mężczyzn w wieku 18–30, seijin – 30 i wzwyż. Do znanych przedstawicieli tego gatunku należą np.: Vagabond, Berserk, Monster.
- Kodomo – to komiksowe bajki o prostych rzeczach, życiu codziennym. Są niezbyt skomplikowane, łatwe do przyswojenia. Przykładem dzieł należących do tego gatunku są np.: Doraemon, Pokemon, Hamtaro. Przeznaczone są dla małych dzieci do ośmiu lat.
Manga, manhwa, manhua
Słowa manga i manhua pochodzą od chińskiego terminu manhua, który oznacza „improwizowane rysunki”. Początkowo terminów tych używano w Japonii, Korei oraz Chinach naprzemiennie, jako ogólne określenie na komiksy. Z czasem manga jednak stała się słowem określającym wyłącznie komiks japoński, a manhua – komiks chiński. Dołączyła do nich także kolejna nazwa – manhwa, określająca komiksy koreańskie. Pomimo wielu podobieństw, komiksy te można bez problemu rozróżnić dzięki ich charakterystycznym cechom. Manga to czarno-biały komiks japoński czytany od prawej do lewej strony. Jedynie jego wydania specjalne i okładki są kolorowe. Postacie są rysowane bez zachowania podstawowych proporcji ciała ludzkiego. Najczęściej przesadnie powiększone są oczy, mięśnie oraz kobiecy biust. Manhua to komiks chiński, także czytany od strony prawej do lewej. Do najpopularniejszych należą wuxia, czyli utwory odnoszące się do rycerskości, sztuk walki, czasów Starożytnych Chin. Manhwa z kolei to komiks koreański, zbliżony stylem do amerykańskich. Czytany jest od lewej do prawej strony. Jego fabuła skupia się wokół standardów piękna w Korei, pracy biurowej, różnic społecznych, romansów. Jej najpopularniejszym typem jest otome isekai, do którego należą utwory opowiadające o reinkarnacji głównego bohatera w nowym, innym od tego, w którym poprzednio żył, świecie. Po odrodzeniu protagonista zmienia swój dotychczasowy styl życia, bądź po prostu usiłuje przeżyć. W otome isekai pojawiają się wątki romantyczne, intrygi albo motywy magiczne związane z przybyciem do nowej rzeczywistości. Najpopularniejsze obecnie utwory należące do tego gatunku tworzone są w wersji online, która daje większą swobodę autorowi oraz możliwość taniego publikowania w kolorze za pośrednictwem stron internetowych lub aplikacji. Zwiększa to także atrakcyjność utworów i ich dostępność dla czytelników. Manhwa i manhua przedstawiają postacie z proporcjami podobnymi do tych ludzkich, rzeczywistych. Trzeba wspomnieć, że są to jedynie standardy, a ostatecznie kwestia wyglądu postaci i tematu dzieła zależne są od autora.
Fakty i ciekawostki
Największa książka świata to manga licząca 21 450 stron, ważąca 17 kg. Jest nią tom One Piece autorstwa Eiichiro Ody. Książka jest prawie nieczytelna, przypomina rzeźbę i służy za ozdobę.
Najdłuższa manga to Kochira Katsushika-ku kameari kouen-mae Hashutsujo autorstwa Osamu Akimoto. Powstaje ona nieustannie od 1976 r. Obecnie zostało wydanych już 185 tomów tego dzieła.
Pierwszą wydaną w Polsce mangą (w 1996 r.) był utwór Ten no hate (Aż do nieba) autorstwa Riyoko Ikedy. Niezwykle ważnym czynnikiem decydującym o publikacji tego dzieła było przedstawienie w nim krótkiego epizodu z historii Polski. Wątek ten odnosił się do kraju za czasów życia księcia Józefa Poniatowskiego.
Źródła:
- A. Rejnowska, Oto największa książka świata. Waży 17 kg i nie da się jej przeczytać, https://www.granice.pl/news/najdluzsza-ksiazka-swiata-manga-one-piece/18339, [dostęp: 04.02.2022].
- A. Mróz, Manga i anime – od czego się to wszystko zaczęło?, 2021, https://pyrkon.pl/manga-anime/manga-i-anime-od-czego-sie-to-wszystko-zaczelo/, [dostęp: 04.02.2023].
- A. Pagan, A Beginner”s Guide to Manga, The New York Public Library,https://www.nypl.org/blog/2018/12/27/beginners-guide-manga, [dostęp: 04.02.2022].
- A Short History of Manga, Widewalls, 2016, https://www.widewalls.ch/magazine/japanese-manga-comics-history [dostęp: 04.02.2023].
- C. McGurk, Found in the Collection: Jiji Manga, February 1921, The Ohio State University, 2014, https://library.osu.edu/site/cartoons/tag/jiji-manga/, [dostęp: 04.02.2023].
- Cool Tour Guides, Saitama Municipal Cartoon Art Museum, Cool Tour Guides, 2011, http://www.tenkai-japan.com/2011/01/10/saitama-municipal-cartoon-art-museum/, [dostęp: 04.02.2023].
- E. Peralta, The Differences Between Manga, Manhwa & Manhua,Explained, CBR, 2022, https://www.cbr.com/the-differences-between-manga-manhwa-manhua-explained/, [dostęp: 04.02.2023].
- E. O’Connell, The Interesting History Of Akahon Manga, Immortalliumblog,2022, https://immortalliumblog.com/the-interesting-history-of-akahon-manga/, [dostęp: 04.02.2023].
- J. Patelczyk, Mangowe “NAJ”- poznaj mangowe rekordy, https://voguetravel.pl/blog/2013/10/07/mangowe-naj-poznaj-mangowe-rekordy,[dostęp: 04.02.2022].
- J. Sokołowska, Konrad Rzentarzewski, Ukiyo-e (obrazy przepływającego świata), Byłem tu. Tony Halik. Blog przygodowy, https://btth.pl/temat/azja/japonia/sztuka-japonska/ukiyo-e-obrazy-przeplywajacego-swiata/, [dostęp 04.02.2022].
- Manga: a brief history in 12 works, The British Museum, 2018, https://www.britishmuseum.org/blog/manga-brief-history-12-works, [dostęp: 04.02.2023].
- The History of Manga and its Origins, Japan Avenue, 2021, https://japan-avenue.com/blogs/japan/history-of-manga, [dostęp: 04.02.2023].
- University of Pittsburgh, Kitazawa Rakuten, https://www.japanpitt.pitt.edu/glossary/kitazawa-rakuten, [dostęp: 04.02.2022].
- W. Phoenix, The Slings & Arrows Graphic Novel Guide „Astro Boy, Volume 1 & 2“, https://theslingsandarrows.com/astro-boy-volume-1-2/, [dostęp: 04.02.2022].
Autorka: Natalia Pytel
Grafika główna: Karolina Reczyńska
