Na początku lutego 2023 r. prezydent Andrzej Duda podpisał Ustawę o fundacji rodzinnej. Wejdzie ona w życie po upływie trzech miesięcy od dnia jej ogłoszenia, które miało miejsce 21 lutego. Oznacza to, że już niedługo będą mogły w Polsce powstawać fundacje rodzinne.
Czym jest fundacja rodzinna?
Fundacja rodzinna to zupełna nowość wprowadzana do polskiego systemu prawnego. Jest to osoba prawna utworzona w celu gromadzenia mienia, zarządzania nim oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów. Instytucja ta ma przede wszystkim zmierzać do ochrony polskich firm rodzinnych oraz ułatwiać ich sukcesję. Pozwoli także zabezpieczyć finansowo następców prawnych.
Najważniejszym założeniem fundacji rodzinnej jest to, że fundatorzy, którzy są też zazwyczaj założycielami rodzinnego przedsiębiorstwa, wnoszą do niej majątek. Beneficjenci, czyli osoby wskazane przez fundatora, mogą czerpać korzyści z tego majątku w postaci otrzymywanych od fundacji świadczeń lub mienia przekazywanego im w wyniku jej rozwiązania. Wszystkie zasady tego mechanizmu są ustalane przez fundatora w statucie, tam też wyznacza on szczegółowy cel fundacji.
Takie rozwiązania prawne przyjmowane są już w innych państwach europejskich. Polski model fundacji rodzinnej jest wzorowany na systemach działających m.in. w Austrii, Niemczech i Liechtensteinie.
W jaki sposób można założyć fundację rodzinną i kto może być fundatorem?
Zgodnie z ustawą fundatorem fundacji rodzinnej może być wyłącznie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, która złożyła oświadczenie o ustanowieniu fundacji rodzinnej w akcie założycielskim albo w testamencie. Aby to zrobić, konieczna będzie wizyta u notariusza, albowiem dokonanie obu tych czynności prawnych wymaga formy aktu notarialnego. Notariusz niezbędny jest również do sporządzenia statutu fundacji rodzinnej (w jego przypadku także wymagana jest forma aktu notarialnego). Statut powinien zawierać standardowe elementy, takie jak:
1) nazwa fundacji rodzinnej,
2) jej siedziba,
3) szczegółowy cel,
4) czas trwania, jeżeli jest oznaczony,
5) beneficjenta (beneficjentów) lub sposób jego (ich) określenia i zakres przysługujących mu (im) uprawnień,
6) zasady prowadzenia listy beneficjentów,
7) zasady, w tym szczegółowy tryb zrzeczenia się uprawnień przez beneficjenta,
8) wartość funduszu założycielskiego,
9) zasady powoływania i odwoływania oraz uprawnienia i obowiązki członków organów fundacji rodzinnej, a także zasady reprezentacji fundacji rodzinnej przez zarząd albo przez inne organy fundacji rodzinnej w przypadkach wskazanych w ustawie,
10) podmiot uprawniony do zatwierdzenia czynności zarządu fundacji rodzinnej w organizacji,
11) co najmniej jednego beneficjenta uprawnionego do uczestnictwa w zgromadzeniu beneficjentów,
12) zasady zmiany statutu,
13) przeznaczenie mienia fundacji rodzinnej po jej rozwiązaniu, w tym określenie beneficjenta uprawnionego do mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.
Konieczne jest także sporządzenie spisu mienia wnoszonego do fundacji. Należy zawrzeć w nim rodzaj i wartość każdego składnika według stanu i cen z chwili jego wniesienia oraz ich wartość podatkową. Kolejny krok to ustanowienie organów fundacji rodzinnej wymaganych przez ustawę lub statut. Niezbędnym elementem będzie także wniesienie funduszu założycielskiego przed wpisaniem do rejestru fundacji rodzinnych, gdy ustanawia się fundację rodzinną w akcie założycielskim, albo wniesienie funduszu założycielskiego w terminie dwóch lat od dnia wpisania fundacji rodzinnej do rejestru fundacji rodzinnych, jeśli ustanawia się ją w testamencie. Wartość funduszu założycielskiego w obu przypadkach nie może być niższa niż 100 tys. zł.
Fundację rodzinną będzie mogło utworzyć także kilku fundatorów, z wyjątkiem fundacji rodzinnej tworzonej w testamencie. Ze względu na obowiązujące zasady sporządzania testamentów (testament jest rozrządzeniem majątkowym jednego testatora) fundacje rodzinne ustanawiane na jego mocy będą mogły mieć tylko jednego fundatora. Gdy fundatorów jest kilku, wykonują oni prawa i obowiązki wspólnie, chyba że w statucie ustanowią inaczej. Mogą więc ustalić np. podział kompetencji między sobą. Fundację rodzinną będzie można ustanawiać na czas określony albo nieokreślony.
Fundator nie odpowiada za zobowiązania fundacji rodzinnej, natomiast fundacja rodzinna odpowiada solidarnie z fundatorem za jego zobowiązania powstałe przed ustanowieniem fundacji. Jednakże odpowiedzialność ponosi ona jedynie do wartości mienia wniesionego przez fundatora. Wszelkie obowiązki alimentacyjne obciążające fundatora także mogą być egzekwowane z majątku fundacji, nawet te, które powstały po jej ustanowieniu.
Siedziba fundacji rodzinnej musi znajdować się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Fundacja nabywa osobowość prawną z chwilą wpisu do rejestru fundacji rodzinnych.
Kto może być beneficjentem?
Beneficjentem mogą być zarówno osoba fizyczna, jak i organizacje pożytku publicznego w rozumieniu przepisów Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Co ciekawe, beneficjentem może być także fundator. Beneficjenta umieszcza się na liście beneficjentów. Jeśli zaś chodzi o jego uprawnienia, to może on kierować do organów fundacji rodzinnej uwagi, opinie lub zalecenia dotyczące jej działalności. Ma także prawo do uzyskania informacji o działalności fundacji rodzinnej osobiście lub przez upoważnioną przez siebie osobę. Chodzi tu przede wszystkim o możliwość żądania wglądu do dokumentów fundacji, w tym statutu, sprawozdań finansowych i ksiąg rachunkowych, oraz sporządzania z nich kopii i notatek, jak również otrzymania od zarządu wyjaśnień, lecz to wszystko z uwzględnieniem przepisów dotyczących ochrony danych osobowych. Uprawnienia dotyczące żądania wglądu do dokumentów oraz przedstawienia wyjaśnień od zarządu przysługują beneficjentowi również po rozwiązaniu fundacji rodzinnej. Beneficjentem nie muszą być członkowie rodziny, należy pamiętać jednak, że wówczas będzie to miało wpływ na opodatkowanie (chodzi tu o podatek dochodowy od osób fizycznych, a w przypadku organizacji pozarządowych – podatek dochodowy od osób prawnych). Beneficjentom mogą być przyznawane różne świadczenia z fundacji, także przewidujące konieczność spełnienia określonych warunków albo z zastrzeżeniem terminu. Są one realizowane po przedstawieniu przez beneficjenta bądź osobę go reprezentującą dokumentu tożsamości. Jeśli statut tak stanowi, beneficjent może otrzymać od fundacji rodzinnej mienie w związku z rozwiązaniem fundacji. Zarówno mienie, jak i świadczenie może mieć dowolną formę np. środka pieniężnego, prawa własności lub rzeczy. Ponadto świadczenia z fundacji rodzinnej mogą być przyznawane jednorazowo lub cyklicznie. W statucie można też ustanowić, że fundacja będzie pokrywać koszty kształcenia i utrzymania małoletniego beneficjenta. Fundator może także zastrzec, że przedmioty przypadające małoletniemu beneficjentowi z tytułu świadczeń spełnionych przez fundację rodzinną nie będą objęte zarządem sprawowanym przez rodziców. W takim przypadku fundator powinien wyznaczyć zarządcę, a jeżeli tego nie dokona, zarząd sprawuje kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.
Beneficjent może zrezygnować ze swojego statusu. Wymaga to zrzeczenia się w formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym. Zrzeczenie się wszystkich uprawnień przez beneficjenta jest równoznaczne ze zrzeczeniem się statusu beneficjenta. Natomiast prawa i obowiązki beneficjenta są niezbywalne.
Organy fundacji
Zgodnie z ustawą organami fundacji rodzinnej są: zarząd, rada nadzorcza oraz zgromadzenie beneficjentów.
Podstawowym organem jest zarząd. Jego istnienie jest obowiązkowe. Zarząd jest odpowiedzialny między innymi za prowadzenie fundacji rodzinnej oraz jej reprezentowanie. Do jego zadań będzie należeć także realizacja celów określonych w statucie fundacji. Zarząd odpowiada zarówno za zapewnienie płynności finansowej, wypłacalność fundacji, jak i informowanie jej beneficjentów o przysługujących im świadczeniach, a także spełnianie tych świadczeń. Członkiem zarządu może być osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych. Powołuje się go na trzyletnią kadencję (chyba że statut stanowi inaczej) z możliwością reelekcji. Członkowie zarządu mogą pełnić swoje funkcje za wynagrodzeniem i przysługuje im zwrot kosztów związanych z udziałem w jego pracach. Zarząd podlega nadzorowi ze strony rady nadzorczej, jeśli została ustanowiona. Zarząd może być jednoosobowy.
Rada nadzorcza jest fakultatywnym organem, który może zostać ustanowiony przez fundatora w statucie. Jednakże jeżeli grono beneficjentów jest większe niż 25 osób, powołanie tego organu jest obligatoryjne. Co do zasady najważniejszym celem działalności rady jest sprawowanie nadzoru nad działalnością zarządu w imieniu fundatora lub beneficjentów fundacji. Rada nadzorcza ma prawo do niezwłocznego uzyskiwania wszelkich informacji od zarządu. W statucie można również rozszerzyć jej uprawnienia o udzielanie zarządowi zgody na dokonywanie przez niego określonych czynności. Składa się ona z minimum jednego członka, którego powołuje się na pięcioletnią kadencję, chyba że statut stanowi inaczej. Członków rady nadzorczej powołuje fundator, a po jego śmierci – zgromadzenie beneficjentów. Co ważne, nie można pełnić jednocześnie funkcji członka zarządu i funkcji członka rady nadzorczej.
Ostatnim z organów jest ustanawiane w statucie zgromadzenie beneficjentów. Składa się ono z beneficjentów fundacji, których statut uprawnia do uczestnictwa w nim. Zgromadzenie, co do zasady, zwoływane jest przez zarząd i jest uprawnione do wydawania uchwał m.in. w celu rozpatrzenia i zatwierdzania rocznych sprawozdań finansowych, a także udzielenia absolutorium członkom organów fundacji rodzinnej z wykonania przez nich obowiązków. Ma ono także prawo do powoływania członków pozostałych organów – chyba że statut stanowi inaczej lub uprawnienie to jest zastrzeżone dla żyjącego fundatora. Zgromadzenie podejmuje też uchwały w innych sprawach wyszczególnionych w statucie.
Na członkach organów fundacji rodzinnej ciąży odpowiedzialność cywilnoprawna. Członek zarządu, członek rady nadzorczej oraz likwidator odpowiadają wobec fundacji rodzinnej za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu, chyba że nie ponoszą winy. Ustawodawca podkreśla jednak, że nie naruszają obowiązku dołożenia należytej staranności, jeżeli postępując w sposób lojalny wobec fundacji rodzinnej, działają w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które muszą być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny. W sytuacji, gdy szkodę wyrządziło kilka osób wspólnie, odpowiadają za szkodę solidarnie.
Działalność gospodarcza
Fundacja rodzinna co do zasady może wykonywać działalność gospodarczą w rozumieniu art. 3 Ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców, czyli zorganizowaną działalność zarobkową wykonywaną we własnym imieniu i w sposób ciągły.
Jednakże może ją wykonywać tylko w zakresie ograniczonym do np. zbywania mienia (o ile takie mienie nie zostało nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia), najmu, dzierżawy czy też przystępowania do spółek handlowych, funduszy inwestycyjnych, spółdzielni itp. i uczestnictwa w nich. Pojawia się tutaj także możliwość nabywania i zbywania papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze oraz udzielania pożyczek beneficjentom fundacji oraz spółkom kapitałowym, w których fundacja ma udziały lub akcje, i osobowym, w których fundacja uczestniczy jako wspólnik.
Podsumowanie
Fundacja rodzinna to rozwiązanie, które wychodzi naprzeciw polskim przedsiębiorcom. W Polsce znaczna część przedsiębiorstw to firmy rodzinne. Wiele z nich w niedalekiej przyszłości zmierzy się z koniecznością przekazania majątku następcom prawnym. Ta nowa forma prawna w naszym ustawodawstwie pozwoli na kontynuację rodzinnych biznesów i ochronę majątku. Skorzystają na tym nie tylko te firmy, ale także polska gospodarka.
Bibliografia:
- Ustawa z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej (Dz.U. 2023 poz. 326).
- Fundacja rodzinna, Ministerstwo Rozwoju i Technologii, https://www.gov.pl/web/rozwoj–technologia/fundacja–rodzinna, [dostęp: 20.03.2023].
- M. Tyrakowska-Szymczak, A. Łozowska, M. Kokosińska, O. Kwiatkowska, P. Bury, Fundacje rodzinne w pytaniach i odpowiedziach, https://www.gazetaprawna.pl/firma-i-prawo/artykuly/8680130,fundacje-rodzinne-w-pytaniach-i-odpowiedziach.html.amp, [dostęp: 22.03.2023].
- Fundacja rodzinna – czym jest i dlaczego ma pojawić się w Polsce?, https://zmianawarty.pl/fundacja-rodzinna-czym-bedzie-i-dlaczego-ma-pojawic-sie-w-polsce/, [dostęp: 20.03.2023].
- P. Tomczykowski, W. Niedźwiedzki, Autopoprawka do ustawy o filarach rodzinnego majątku, https://www.rp.pl/material-partnera/art38156791-autopoprawka-do-ustawy-o-filarach-rodzinnego-majatku, [dostęp: 22.03.2023].
Autor: Szymon Kędzierski
Zdjęcie: Anna Hołowata
