Podział roku na 12 miesięcy to dla nas codzienność, a jednak nazwy tych kalendarzowych jednostek kryją w sobie fascynujące historie zapomniane przez czas. Każde słowo tworzące nazwę danego miesiąca niesie ze sobą ślady przeszłości i bogactwa kulturowego społeczności, która nadała mu znaczenie. Dlaczego zaczynamy rok od stycznia, a kończymy go w grudniu? Jak nazwy miesięcy powiązane są z przyrodą, rolnictwem i mitologicznymi wierzeniami? Prześledźmy wspólnie korzenie każdego słowa, od styczniowych tyk po grudniowe grudki.
Styczeń
Styczeń, zwany również tycznem, ma swoje korzenie w skojarzeniu z okresem, gdy ludzie pozyskiwali drewno użytkowe. W tym czasie zbierano tyki, czyli kawałki drewna używane do podtrzymywania roślin. Słowo styczeń może wywodzić się także od staropolskiego sieczeń, a to z kolei od prasłowiańskiego sěčьńь, co prawdopodobnie oznaczało zimowy okres.
Istnieją również inne teorie dotyczące pochodzenia nazwy tego miesiąca. Jedna z nich sugeruje związek z czasownikiem stykać się, co można interpretować jako nawiązanie do stykania się starego i nowego roku. Kolejna hipoteza wiąże ten miesiąc z czasownikiem stygnąć, co miałoby się odnosić do czasu, w którym śnieg i lód zaczynają właśnie „stygnąć”.
Inne nazwy tego miesiąca to: ledzień, prosiniec, januar, godnik.
Luty
Luty, czyli nazwa drugiego miesiąca w roku, pochodzi od prasłowiańskiego ľutъ, które oznaczało srogi, okrutny, dziki, a także coś ostrego i piekącego. Nawiązuje to do silnych mrozów, które zazwyczaj panują w tym okresie.
Mianem gromnicznika określano luty ze względu na święto Matki Boskiej Gromnicznej obchodzone drugiego dnia tego miesiąca. Nazwa ta odzwierciedlała specjalne znaczenie tego dnia, związane z tradycją zapalania gromnic jako elementu obrzędowego. Są to specjalne świece używane w Kościele katolickim, szczególnie podczas święta Ofiarowania Pańskiego (2 lutego), symbolizujące Chrystusa jako światłość świata. W tradycji ludowej wierzono, że zapalone gromnice chronią domy przed burzami i piorunami.
Miesiąc ten nazywano także mięsopustnikiem, co wzięło się od słowa mięsopust, które odnosi się do początku Wielkiego Postu, czyli okresu rezygnowania z jedzenia mięsa przez ludzi.
W XV w. używano również terminu sieczeń. Inne nazwy tego miesiąca to: jacień, strąpacz, niesopustnik.
A. Bening, S. Bening, G. Horenbout, Luty, ilustracja z Brewiarza Grimaniego, 1510, Biblioteka Marciana w Wenecji
Marzec
Zapewne ku zdziwieniu wielu słowo marzec nie pochodzi od czasownika marznąć, mimo że w tym miesiącu często zdarzają się przymrozki. Prawdziwym jego źródłem jest łacińskie pojęcie martius (łac. poświęcony Marsowi, bogu wojny). Marzec stanowi zatem odwołanie do kontekstu kulturowego i mitologicznego. W starożytnym Rzymie był on miesiącem poświęconym Marsowi, bóstwu wojny i opiekunowi żołnierzy.
Staropolska nazwa tego miesiąca to brzezień i pochodzi od brzóz, które zaczynają odżywać po zimie, co dawniej równało się początkowi zbiorów oskoły, tj. soku brzozowego. Marzec nazywany był także kazidrogą, co było nawiązaniem do słowa kazić, czyli niszczyć, psuć.
A. Bening, S. Bening, G. Horenbout, Marzec, ilustracja z Brewiarza Grimaniego, 1510, Biblioteka Marciana w Wenecji
Kwiecień
Kwiecień jest wyjątkowo klarowny w swoim znaczeniu, ponieważ odnosi się do czasu, gdy wiele drzew i kwiatów zaczyna kwitnąć. Nazwa tego miesiąca ma swoje źródło w prasłowiańskim květьńь, co oznacza właśnie okres kwitnienia roślin, co z kolei wywodzi się od květъ, znaczącego po prostu kwiat.
Dawne odpowiedniki nazwy, takie jak: łżykwiat, łudzikwiat, dębień czy brzezień także przekazują informacje o istotnych cechach tego miesiąca. Łżykwiat może odnosić się do przedwcześnie wyłaniających się spod ziemi kwiatów, podczas gdy dębień i brzezień sugerują aktywność konkretnych drzew w tym okresie.
Maj
Nazwa piątego miesiąca roku, tak samo jak trzeciego, ma swoje korzenie w łacinie i wywodzi się od imienia rzymskiej bogini Mai, uważanej za bóstwo płodności, wzrostu i wiosny. W starożytnym Rzymie maj był miesiącem, w którym obchodzono różne uroczystości związane z jej kultem.
Co ciekawe, w języku polskim określenie maić oznacza to samo co stroić, natomiast staropolska nazwa maja brzmiała trawień.
Czerwiec
Nazwa tego miesiąca pochodzi od owada – czerwca polskiego, który jest szczególnie aktywny w tym czasie. Z kolei słowo czerw występujące w nazwie gatunkowej stawonoga wywodzi się od prasłowiańskiego čŕvь, które oznacza larwę. Owad ten był wykorzystywany do uzyskiwania cennego barwnika (koszenili), którym farbowano tkaniny na kolor czerwony. Czerwie zbierano w czerwcu, głównie na korzeniach rośliny o równie znaczącej nazwie czerwiec trwały.
Inne nazwy tego miesiąca to: ugornik, zok, czyrwień oraz czyrwiec.
Lipiec
Lipiec wywodzi się od kwitnących wówczas lip. Dawniej nazywano ten miesiąc również lipinikiem, co także nawiązywało do lip, sugerując ich istotną rolę w charakterystyce tego okresu. Drzewa te, będące symbolem polskiego lata, odgrywały kluczową rolę nie tylko w krajobrazie, ale także w życiu codziennym i gospodarczym dawnych społeczeństw. Ich obfite, pachnące kwiaty były nie tylko ozdobą, ale także cennym surowcem.
A. Bening, S. Bening, G. Horenbout, Lipiec, ilustracja z Brewiarza Grimaniego, 1510, Biblioteka Marciana w Wenecji
Sierpień
Nazwa sierpień pochodzi od używanego podczas żniw narzędzia rolniczego, jakim jest sierp, gdyż to właśnie wtedy przy jego pomocy zbierano plony. Inne nazwy tego miesiąca to stojączka lub stojaczka, co prawdopodobnie również odnosi się do żniw, a dokładniej – stojącej postawy, jaką musieli przyjmować ludzie pracujący przy zbiorach.
Inne nazwy tego miesiąca to: sirzpień, sirpień, czyrwień czy stojęczeń/stojączeń.
Wrzesień
Wrzesień wywodzi się od kwitnących w tym miesiącu wrzosów. W przeszłości używano także nazwy pajęcznik, która nawiązywała do nici babiego lata, czyli długich nici pajęczyny unoszących się w powietrzu za pomocą podmuchów wiatru. Snuta jest głównie przez młode pająki.
Inną, starą nazwą na wrzesień, było stojączeń, co może odnosić się do stabilizacji pogody lub zmniejszenia intensywności ruchu roślin.
Październik
Nazwa październik wiąże się z pracami dotyczącymi obróbki lnu i konopi, a szczególnie z paździerzami, czyli suchymi łodygami. Owa nazwa odnosi się do części włókna, która odpadała podczas obróbki tych roślin i to od niej pochodzi słowo paździerzec, które mogło mieć wpływ na obecną nazwę miesiąca.
Czasem spotykało się również nazwę winnik pochodzącą od winobrania, co może sugerować związek z okresem zbiorów winogron. Zatem tu także obecny jest kontekst kulturowy związanym z pracami rolniczymi.
Listopad
Słowo listopad łączy się z charakterystycznym zjawiskiem, jakim jest opadanie liści z drzew, co jest jednym z dominujących obrazów tego miesiąca. W miarę jak dni stają się coraz krótsze i chłodniejsze, liście stopniowo tracą swoje barwy, zasychają i opadają na ziemię, tworząc kolorowe, szeleszczące dywany. Stąd właśnie wywodzi się nazwa tego miesiąca.
A. Bening, S. Bening, G. Horenbout, Listopad, ilustracja z Brewiarza Grimaniego, 1510, Biblioteka Marciana w Wenecji
Grudzień
Grudzień pochodzi od słowa gruda, które nawiązuje do okresu, gdy ziemia jest zamarznięta i pokryta grudami śnieżnymi. Samo słowo gruda wywodzi się od prasłowiańskiego grudьńь.
Inne nazwy tego miesiąca to: prosień, prosiniec, gódnik, jadwent oraz jadwient.
***
Nazwy miesięcy stanowią fascynujący zapis relacji między człowiekiem a światem. Kalendarz jest jednym z najwcześniejszych systemów organizacji czasu w ludzkiej historii, a nazwy miesięcy są skarbnicami kulturowych znaków, które odbijają się w języku. Przyjęte nazewnictwo odzwierciedla zatem nie tylko sezonowe zmiany w przyrodzie, takie jak kwitnienie roślin czy obecność konkretnych zwierząt, ale również tradycje i praktyki rolnicze. To również sposób na zrozumienie, jak ludzie interpretowali i nadawali znaczenie różnym okresom roku. Warto czasem zatrzymać się nad takimi, zdawałoby się, detalami, by docenić bogactwo kulturowe, jakie niesie ze sobą nasz język.
Źródła:
- A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1927.
- K. Kon, O ludowym pochodzeniu kalendarza, czyli skąd się wzięły nazwy miesięcy, https://polszczyzna.pl/nazwy-miesiecy-skad-sie-wziely/, [dostęp: 03.02.2024].
Tekst: Nicol Bortko
Grafika główna: A. Bening, S. Bening, G. Horenbout, Lipiec, ilustracja z Brewiarza Grimaniego
